Każde roszczenie odszkodowawcze jest zawsze następstwem powstania szkody, a w tym szkody niematerialnej – tzw. krzywdy. Warunkiem otwierającym możliwość sformułowania roszczenia wobec sprawcy szkody jest, aby jego zachowanie można było ocenić jako naganne, tj. niezgodne z prawem lub ustalonym porządkiem i dobrymi obyczajami. Wedle definicji kodeksowej takie czyny określa się jako „czyny niedozwolone”.
Prawo cywilne a prawo karne
W prawie cywilnym odpowiedzialność sprawcy jest ustalana na zasadzie winy albo ryzyka, niemniej istotne jest, aby między powstałą szkodą, a zachowaniem sprawcy istniał związek przyczynowo – skutkowy. Warto w tym miejscu zauważyć, że nie każe zachowanie kwalifikowane w prawie cywilnym jako czyn niedozwolony stanowi automatycznie przestępstwo ścigane wedle przepisów prawa karnego. Katalog przestępstw jest zawarty przede wszystkim w Kodeksie karnym i wedle tam opisanych kryteriów dane zachowanie jest oceniane pod kątem wypełnienia znamion danego przestępstwa. Choć odpowiedzialność odszkodowawcza nie zawsze więc wiąże się z faktem popełnienia przez kogoś przestępstwa, to w przypadku czynów niedozwolonych często jednak zachowanie sprawcy daje się kwalifikować jako przestępstwo ścigane na podstawie przepisów karnych.
Informacja o popełnieniu przestępstwa z reguły powoduje, że organy ścigania (policja i prokuratura) z urzędu wszczynają postępowanie (przygotowawcze) celem ustalenia wszelkich okoliczności zdarzenia, jego uczestników i dążą potwierdzenia albo wykluczenia faktu zaistnienia przestępstwa.
Dla poszkodowanego (pokrzywdzonego) ustalenia te, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia finalnie z przestępstwem, są źródłem bogatej wiedzy niezbędnej dla oceny możliwości sformułowania roszczeń odszkodowawczych w stosunku do sprawcy. Ponadto, jeżeli organy ścigania dojdą do przekonania, że sprawca dopuścił się przestępstwa, to wówczas sprawa kierowana jest do sądu z odpowiednim wnioskiem (np. aktem oskarżenia przeciwko sprawcy). Uzyskany w sprawie karnej wyrok skazujący winnego przestępstwa (np. wypadku komunikacyjnego lub wypadku przy pracy) ma niebagatelne znaczenie. Zgodnie z art. 11 kpc ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym.
Dodać należy, że zakres związania prawomocnych wyroków skazujących dotyczy ustaleń co do okoliczności popełnienia przestępstwa zawartych w sentencji wyroku. A zatem obejmuje:
- sprawcę przestępstwa,
- czas i miejsce popełnienia przez niego czynu,
- opis czynu zawierający wszystkie istotne elementy charakterystyczne dla danego przestępstwa,
- sposób popełnienia przestępstwa,
- przedmiot przestępstwa,
- stwierdzenie winy sprawcy, w tym jego poczytalności, bezprawności czynu
- oraz w przypadku przestępstw materialnych – skutek i związek przyczynowy.
Dowody z postępowania karnego mogą być wykorzystane przez sąd cywilny
Ponadto wedle obowiązujących przepisów, wszelkie dowody zgromadzone z urzędu (z reguły na koszt Skarbu Państwa lub finalnie na koszt sprawcy) przez prokuraturę lub sąd w postępowaniu karnym, a w szczególności dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu rekonstrukcji wypadków, mogą być wykorzystane jako dowód przez sąd cywilny w sprawie o odszkodowanie, dotyczącej tego samego zdarzenia.
Reasumując, wynik postępowania karnego ma niebagatelne, a niejednokrotnie kluczowe znacznie dla oceny możliwości sformułowania roszczeń cywilnoprawnych w przypadku czynów niedozwolonych. Po pierwsze stanowi źródło istotnej wiedzy co do okoliczności zdarzenia, a prawomocny wyrok skazujący sprawcę ma w opisanym zakresie moc wiążącą dla sądu cywilnego badającego sprawę o odszkodowanie.