Na gruncie kodeksu cywilnego wyróżnia się odpowiedzialność za:
- czyny własne ( 415–416, 422–426 KC),
- zachowanie funkcjonariuszy Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych oraz jednostek samorządu terytorialnego ( 417–421 KC),
- czyny cudze ( 427–430 KC),
- szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny ( 4491–44910KC).
- zwierzęta i rzeczy ( 431–434 KC),
- odpowiedzialność związaną z użyciem sił przyrody ( 435–437 KC),
- oraz odpowiedzialność w związku z ochroną praw lub interesów własnych bądź cudzych ( 438–439 KC).
Zasady odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych to ogólne założenia, które wyjaśniają mechanizm działania przepisów nakładających na określony podmiot obowiązek naprawienia szkody. Na podstawie norm wypływających z przepisów KC można wyróżnić trzy zasady odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego: winy, ryzyka oraz słuszności. W literaturze wskazuje się niekiedy na występowanie również czwartej zasady odpowiedzialności zwanej zasadą bezprawności (niezgodności z prawem), którą odnaleźć można w szczególności w art. 417 i n. KC dotyczących odpowiedzialności wynikającej z niezgodnego z prawem działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej[1].
Niezależnie od zasady, na której opiera się odpowiedzialność odszkodowawcza, aby wystąpiła musi dojść do czynu niedozwolonego, szkody oraz związku przyczynowego pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą.
Kiedy nie odpowiemy za swoje czyny?
Okoliczności, które mogą spowodować wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę jest wiele, niemniej po krótce można dokonać następującej kwalifikacji na:
1) okoliczności wyłączające bezprawność (bezprawność to obiektywna nieprawidłowość postępowania, nie tylko naruszenie przepisów prawa);
2) obrona konieczna art. 423 kc – wyłączenie odpowiedzialności wskutek działania w warunkach obrony koniecznej uwarunkowana jest tym, aby szkoda wyrządzona przez bezpośredniego sprawcę powstała w związku z podjętą obroną, mającą na celu odparcie bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Zamach ten musi być bezpośredni, tj. musi poprzedzać działania obronne, które powinny być podjęte już w trakcie trwania zamachu (nie mogą być przedwczesne ani spóźnione). Musi też być bezprawny, co oznacza, że bezprawnym zamachem będzie każde zachowanie sprzeczne z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego[2]. Obrona przed takim zamachem musi być konieczna, tj. nie można było odeprzeć zamachu w inny sposób, a podjęte w ramach obrony działania były adekwatne do poziomu zagrożenia dóbr osobistych i majątkowych sprawcy i osób trzecich[3].
3) stan wyższej konieczności art. 424 kc – przesłanki:
- szkoda w rzeczy lub na zwierzęciu,
- szkoda bezpośrednio od zwierzęcia lub rzeczy,
- sam szkodzący nie wywołał niebezpieczeństwa,
- inaczej nie można było zapobiec,
- ratowane dobro jest ważniejsze aniżeli dobro naruszone,
- samopomoc art. 432 kc – posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody,
- zgoda poszkodowanego;
Sprawdź jak możemy Ci pomóc
4) okoliczności wyłączające winę
- niepoczytalność 425 – osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podejmowanie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę, którą wyrządziła w tym stanie,
- wiek 426 kc – małoletni, który nie ukończył trzynastu lat, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, przy czym Sąd bada na jakim etapie rozwoju i świadomości jest małoletni i czy może znać zasady prawidłowego postępowania,
- nadzór na osobami, którym z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można 427 kc – wyłączenie odpowiedzialności nastąpi, gdy wykazane zostanie prawidłowe wykonywanie nadzoru lub w przypadku udowodnienia, że szkoda powstałaby również przy starannym wykonywaniu nadzoru,
- powierzenie wykonywania 429 kc – wyłączenie odpowiedzialności nastąpi, gdy ten kto powierza wykonanie czynności drugiemu wykaże, że nie ponosi winy i wskaże, że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej wykonuje takie czynności. W tym miejscu warto dodać, że w ślad na przepisami kodeksu pracy – pracodawca, zlecający zawsze będzie ponosił odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną z winy osoby mu podległej.
5) okoliczności wyłączające odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
- zajmujący pomieszczenie 433 kc – za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec,
- zawalenie się budowli 434 kc – za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest posiadacz budowli, chyba nie wynikło to ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie,
- ruch przedsiębiorstwa i ruch pojazdu 435 i 436 kc – prowadzący przedsiębiorstwo na własny rachunek lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
[1] m.in.: Z. Banaszczyk, w: Pietrzykowski, Komentarz KC, t. I, 2020, art. 415, Nb 10; B. Lackoroński, M. Raczkowski, w: Osajda, Komentarz KC, Legalis, 2021, art. 415, Nt 7; G. Karaszewski, w: Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 694; M. Kaliński, w: System PrPryw, t. 6, 2014, s. 54, 59–64
[2] wyr. SN z 4.5.1965 r., I CR 5/65, Legalis
[3] Z. Banaszczyk, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2004, art. 423, Nb 1–4)